Οι Γαβριάδες
Από τα μέσα του 19ου αιώνα, το λιμάνι του Πειραιά μετατράπηκε σταδιακά σε πόλο έλξης για όσους αναζητούσαν εργασία. Όμως, ταυτόχρονα, έγινε σκηνικό μιας άλλης, σκληρότερης πραγματικότητας: της παιδικής εγκατάλειψης και εκμετάλλευσης. Παιδιά άστεγα, συχνά ορφανά ή εγκαταλελειμμένα, ζούσαν πρόχειρα μέσα σε κασόνια, βάρκες ή στις αποβάθρες, αποτελώντας αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής εικόνας του λιμανιού.
Αυτά τα παιδιά πήραν το προσωνύμιο “Γαβριάδες”, εμπνευσμένο από τον μικρό ήρωα του Βίκτωρα Ουγκώ στο έργο Οι Άθλιοι. Η φιγούρα αυτή ταίριαξε απόλυτα με τα παιδιά του λιμανιού: φτωχά, ανθεκτικά, εύστροφα, αλλά και εκτεθειμένα σε κάθε μορφή κακομεταχείρισης.
Βρεφοδόχος: Τα πρώτα βήματα στην εγκατάλειψη
Οι γυναίκες των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων, συχνά θύματα εκμετάλλευσης, αδυνατούσαν να φροντίσουν τα νεογέννητά τους. Σε μια προσπάθεια να αποτραπεί η εγκατάλειψη στον δρόμο, καθιερώθηκε ο θεσμός της βρεφοδόχου. Οι μητέρες, κρυφά, άφηναν τα βρέφη τους είτε σε αυτά τα ειδικά κουτιά είτε έξω από σπίτια πλούσιων οικογενειών. Πολλά από αυτά τα παιδιά κατέληγαν σε βρεφοκομεία και στη συνέχεια σε ορφανοτροφεία, για να επιστρέψουν συχνά στους δρόμους όταν πια μεγάλωναν.
Η καθημερινότητα των Γαβριάδων
Το λιμάνι πρόσφερε καταφύγιο αλλά και ευκαιρίες για επιβίωση. Τα παιδιά δούλευαν ως λούστροι, μικροπωλητές ή μπακαλόγατοι, πουλώντας κουλούρια, παστέλια και ό,τι άλλο μπορούσε να τους αποφέρει λίγες δραχμές. Άλλα ζητιάνευαν ή κατέληγαν στην κλοπή, σε συμμορίες ή ομάδες περιθωριακές, όπου η παιδική ηλικία τους γινόταν εργαλείο εκμετάλλευσης.
Κυκλοφορούσαν ξυπόλητα, με φθαρμένα ρούχα και πρόσωπα καλυμμένα από τη σκόνη και το κάρβουνο. Οι “καρβουνιάρηδες”, οι βαρκάρηδες, οι γεμιτζήδες και οι αχθοφόροι ήταν η καθημερινή τους παρέα. Τα πιο άτυχα παιδιά περιφέρονταν στις πιο “σκοτεινές” γωνιές του λιμανιού, όπως η Πλατεία Καραϊσκάκη ή του Τζελέπη, εκεί όπου εύκολα μπορούσε κανείς να χαθεί.
Η κοινωνική παρέμβαση
Παρά τις αντίξοες συνθήκες, οργανισμοί και ιδρύματα προσπάθησαν να προσφέρουν ανακούφιση. Η Λέσχη του Εργαζόμενου Παιδιού πρόσφερε στέγη, φαγητό και κυριακάτικη ξεγνοιασιά. Το σύνθημά της: “Ποτέ την Κυριακή!” — ως υπενθύμιση πως ακόμη και τα παιδιά αξίζουν ανάπαυση. Τα απογεύματα, πολλά από αυτά φοιτούσαν σε μαθήματα, ενισχύοντας τις πιθανότητες να ξεφύγουν από τον φαύλο κύκλο της φτώχειας.
Το 1934, η Λαίδη Κρόσφιλντ ίδρυσε την “Παιδική Στέγη” στον Πειραιά, προσφέροντας φροντίδα στα παιδιά των εργατών. Σημαντική ήταν και η προσφορά της Κικής Παπαστράτου, ενώ η δράση της Λέσχης εξαπλώθηκε ιδιαίτερα στις περιοχές των Ταμπουρίων και της Δραπετσώνας.
Ευεργέτες από τις τάξεις τους
Ορισμένα από τα παιδιά αυτά, κατάφεραν να αναδυθούν και να γίνουν σπουδαίοι επαγγελματίες. Δεν ξέχασαν ποτέ, όμως, τη σκληρή παιδική τους ζωή. Ένα εμβληματικό παράδειγμα αποτελεί ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας, πρώην Γαβριάς, που αργότερα ίδρυσε το Πατριωτικό Ίδρυμα Πειραιά και προσέφερε κατασκηνώσεις, στέγαση και φροντίδα για εκατοντάδες παιδιά.
Στο πλευρό των παιδιών στάθηκε και η Αθηνά Δηλαβέρη, η οποία στήριξε καθημερινά τα μαθητικά συσσίτια με χιλιάδες γεύματα.
Από το περιθώριο στην ένταξη
Καθώς οι συνθήκες άλλαζαν και η κοινωνία ωρίμαζε, αρκετοί από τους μικρούς Γαβριάδες εντάχθηκαν στο σύστημα. Πολλοί φοίτησαν σε νυχτερινές σχολές, εργάστηκαν ως τεχνίτες, μηχανικοί, ακόμη και ναυτικοί. Είχαν ανεπτυγμένο το αίσθημα της αλληλεγγύης και ευαισθησίες που γεννήθηκαν μέσα από τις σκληρές εμπειρίες τους.
Παρότι κάποιοι κατέληξαν στην παρανομία, για πολλούς η παιδική φτώχεια έγινε εφαλτήριο για κοινωνική άνοδο.
Τα παιδιά του Πειραιά στην κουλτούρα
Η εμβληματική μορφή των Γαβριάδων αποτέλεσε βασικό θέμα στην προπολεμική λογοτεχνία, στον Τύπο και τα χρονογραφήματα. Αργότερα, πέρασαν στη συλλογική μνήμη μέσα από την τέχνη: τραγούδια, ταινίες, ιστορίες. Χαρακτηριστική η ταινία Ποτέ την Κυριακή, με τη Μελίνα Μερκούρη και τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, που έκανε “Τα Παιδιά του Πειραιά” γνωστά παγκοσμίως.
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο όρος “Γαβριάς” χάθηκε καθώς η φτώχεια έγινε καθολική και η εξαθλίωση αφορούσε πλέον όλους, ανεξαρτήτως ηλικίας. Έτσι, η μνήμη των Γαβριάδων έμεινε ζωντανή μόνο στις αφηγήσεις των παλιών Πειραιωτών.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο όρος “Γαύρος”, γνωστός σήμερα από την ποδοσφαιρική ομάδα του Ολυμπιακού, δεν σχετίζεται με το ψάρι, αλλά με τους μικρούς Γαβριάδες.